Wprawdzie jeszcze dziś na obrzeżach Warszawy można się natknąć na starą, emaliowaną tabliczkę z napisem „Miasto-Ogród” i numerem policyjnym posesji, jednakże do zdziwienia tym fenomenem do systematycznej refleksji nad nim droga daleka, wygodniej i zapewne bezpieczne uznać, że są to niewiele znaczące ślady merkantylnego wykorzystywania emblematu miasta-ogrodu dla potrzeb jednej z tych licznych parcelacji lat 20tych i 30, których chaotyczne pozostałości do dzisiaj możemy obserwować na obrzeżach podmiejskich. Podkowa Leśna czy rejon Adamowa w Zalesiu Dolnym pod Warszawą to tylko szlachetne wyjątki potwierdzające smutną regułę”[1].
Historia powstania Zalesia Dolnego rozpoczyna się w latach dwudziestych XX wieku, kiedy to właściciele dóbr wilanowskich i dóbr Wólki Kozodawskiej rozpoczęli parcelację i wyprzedaż swoich gruntów. Opracowano koncepcję utworzenia miasta – ogrodu dzieląc cały teren na dwie części: po prawej stronie drogi z Piaseczna do Grójca powstało Zalesie-Las, po lewej Zalesie-Adamów od imienia hrabiego Branickiego.
W październiku 1925 roku[2] nastąpiło wydzielenie części nieruchomości o nazwie Zalesie-Las z księgi dóbr wilanowskich. Na zlecenie nowego właściciela Tadeusza Zawadzkiego arch. Władysław Gunath[3] sporządził projekt parcelacji lasu na działki letniskowe. Na obszarze o powierzchni 93ha 7860,25m2 zaprojektowano 347 działek mieszkalnych, ulice, szeroką aleję (Al. 3 Maja) zakończoną wielokątnym placem (Plac Wolności) oraz teren sportu i rekreacji dochodzący do ulicy Konopnickiej. Układ urbanistyczny zaprojektowano uwzględniając charakter miejscowości i jej walory krajobrazowe. Akcję propagandową zachęcającą do nabywania działek przeprowadzano pod hasłami, jakże aktualnymi do dzisiaj: „Ziemia – najpewniejszą lokatą oszczędności”, „Pracuj w mieście-mieszkaj na wsi”, „Dąż do słońca, powietrza i domu własnego”.[4]
Sprzedaże pierwszych działek nastąpiły w końcu grudnia 1925 r. W dziale III księgi hipotecznej wprowadzono zapisy dla nowych właścicieli o konieczności utrzymywania w należytym porządku lasu i okolicznych parceli. Na terenie Nieruchomości Las Zalesie obowiązywał zakaz budowania jakichkolwiek fabryk, zakładów przemysłowych i szpitali, cegielni, garbarni, które swoim hałasem i ściekami zanieczyszczałyby powietrze i zakłócały spokój publiczny, a to pod rygorem rozwiązania i unieważnienia aktu kupna-sprzedaży. Przestrzeń nabyta przez jedną osobę nie mogła przekroczyć 2ha. Przy budowie willi należało zastosować się do warunków ogólnego obszaru rozbudowy Zalesia, aby nie naruszyć estetyki poszczególnych ulic, przy czym budynki miały mieć fasady ze wszystkich stron tzn. nie mogły mieć tzw. ślepych ścian, a maksymalna wysokość budynków ograniczona była do dwóch pięter. Przy zabudowywaniu i zagospodarowaniu działki należy przestrzegać nadmiernej wycinki lasu.
Nieruchomość Adamów Zalesie[5] obejmowała tereny pochodzące z majątku „Las Zalesie Wilanowskie” w dziale spadku po hr. Ksawerym Branickim przeszły na wyłączną własność Adama Marii Jana Stefana hr Branickiego[6].
Plan podziału nieruchomości o wielkości 116ha 4603m2 określonej jako Zalesie Adamów sporządził mierniczy Józef Pokrzywnicki. Na obszarze tym zaprojektowano 198 działek mieszkalnych i tereny użyteczności publicznej jak aleje, drogi, place, parki, a także wyznaczono teren pod kościół. Aby zaspokoić jak to określano” potrzeby człowieka” określono minimalną wielkość działki na 3500m2, bo to człowiek miał być wkomponowany w przyrodę, a nie przyroda podporządkowana człowiekowi. Plan zatwierdzono 3 grudnia 1928 r., a pierwsze wydzielenia działek miały miejsce 15 lutego 1929 r. Nabywcami działek były przeważnie osoby prywatne. W 1933 r. 3 działki zakupiło Towarzystwo Przyjaciół Gimnazjum Państwowego im. E. Plater w Warszawie, a także kilka działek nabyła gmina miejska w Piasecznie. W 1938 roku hr Branicki podarował mieszkańcom Zalesia działkę o pow. 2504 m2 przy ul. Modrzewiowej pod budowę kościoła katolickiego. Sprzedaży działek towarzyszyły jednoznaczne zapisane w księdze hipotecznej zasady określające w sposób kategoryczny warunki zgodnie z którymi można było wykorzystywać i zabudowywać nowo nabyte działki letniskowe na terenie Zalesia Adamowa.
Zacytujmy:
„a) drogi, egzystujące podług planu są publiczne i służą do ruchu kołowego ii pieszego, a parki są przeznaczone do prywatnego wspólnego użytku wszystkich nabywców działek, czyli parceli i pozostają pod ich nadzorem i opieką; place – wydzielone na cele użyteczności publicznej( działki ABCDE zieleńce oraz drogi stanowić będą własność przyszłej gminy letniskowej przyczem za zgodą nabywców działek mogą na nich stanąć: kościół rzymsko-katolicki, kasyno, szkoła lub inne budynki użyteczności publicznej,[7]
b)stanowczo zastrzega się, że nowonabywca, ani jego następcy nie będą mieli prawa na obecnie parcelowanej przestrzeni urządzać i prowadzić : cegielni, garbarni i tym podobnych fabryk, któreby swoim odorem, hałasem i ściekami zanieczyszczały powietrze i zakłócały spokój publiczny, a to pod rygorem rozwiązania i unieważnienia aktu kupna-sprzedaży,
c)zabudowaniu podlega nie więcej niż 1/3 części całej przestrzeni nabytej działki oraz, że budynki winny się znajdować w odległości nie mniejszej niż 5 m od linii granicznej, przyległej ulicy, parku i planu użyteczności publicznej, zgodnie z planem,
d) wyrębowi i zmianie użytkowania może ulec na poszczególnej działce letniskowej najwyżej 50% istniejącego zadrzewienia,
e)prawo pozwoleń i zakładania restauracji, piwiarni i szynków zatrzymuje sobie na własność właściciel dóbr Wilanów. Również zastrzega sobie właściciel dóbr Wilanów prawo budowy mostów na rzece Jeziorce, celem połączenia gruntów folwarku Żabieniec z nieruchomością Adamów–Zalesie w dowolnych punktach.”[8]
Letnisko Miasto-Las Zalesie i Adamów-Zalesie stanowiły jedną gromadę pod nazwą Miasto-Las Zalesie. Aby utrzymać charakter leśny letnisk powstałych na podstawie parcelacji gruntów Zawadzkiego i Branickiego lokalne władze wprowadziły stosowne przepisy i ograniczenia. Tak np. 30 października 1937 roku Starosta Powiatowy w Grójcu F. Pawłowski wydał następujące obwieszczenie:
„W związku z nadmiernym niszczeniem i wycinaniem drzew przez właścicieli posesji przy wznoszeniu budowli jak również przez osoby postronne na posesjach zaniedbanych i nie dopilnowanych starosta podaje do wiadomości: Właściciele działek winni wycinania drzew czy to przez nadmierny wyrąb ponad ustaloną w planie zabudowania normę a gdzie planów brak ponad 25% powierzchni działki oraz właściciele winni wyrębu przez osoby postronne, wobec niedbałości o ochronę zadrzewienia- będą karani na podstawie art.23 ustawy o ochronie przyrody w drodze karno administracyjnej aresztem do sześciu tygodni i grzywną do 3000 złotych[9].”
Po wojnie na nowo podjęto działania utrzymujące leśny charakter miejscowości. Na działkach zdewastowanych i tam gdzie wyrąbano ponad miarę drzewostan postanowiono zasadzić nowe drzewa leśne.
Miasto-Ogród Zalesie.
Wobec ogromnego popytu na zalesińskie działki Tadeusz Zawadzki, właściciel Nieruchomości Las-Zalesie i Wólki Kozodawskiej postanowił wydzielić ze swojej nieruchomości kolejny teren o powierzchni ponad 50 ha, przeprowadzić parcelację i korzystnie sprzedać jako działki budowlane. Tak więc 19 marca 1929 roku z dóbr Wólki Kozodawskiej wydzielono 51ha 3391m2 jako nieruchomość Miasto-Ogród Zalesie, dla której opracowano plan zagospodarowania przestrzennego. Teren podzielono na 289 działek o przeciętnej pow. ok. 1450 m2. Pomiędzy Alejami Różaną, Pokoju i Wilanowską wydzielono dużą działkę pod teren sportu i rekreacji (dziś już zabudowaną). Główną oś tego bardzo ciekawie opracowanego układu urbanistycznego stanowi Aleja Pokoju i Aleja Zgody.
Pierwsza sprzedaż działek miała miejsce 17 sierpnia 1929 roku, kiedy to Tadeusz Zawadzki sprzedał 17 działek o łącznej powierzchni 3ha 5316m2. Właściciel zawarł podobnie jak w przypadku nieruchomości Zalesie-Las następujące zastrzeżenia w dziale III księgi hipotecznej:
1) „należy utrzymywać w należytym porządku wszystkie przylegające do kupionej działki drogi , wskazane na planie..(…).,
2)przy budowie willi zastosować się do warunków ogólnego planu ”Miasto-Ogród Zalesie”, aby nie naruszyć estetyki poszczególnych ulic, przyczep budynki winne mieć fasadę ze wszystkich stron, to znaczy nie mogą mieć tzw. ślepych ścian i nie mogą być wyższe niż dwa piętra,
3)w celu utrzymania zdrowotności w tej miejscowości nie zakładać i nie prowadzić żadnych w ogóle fabryk i zakładów przemysłowych i tym podobnych warsztatów, któryby zakłócały spokój i zatruwały powietrze różnymi wyziewami.”
Tak więc parcelacja terenów Zalesia i sposób jego zagospodarowanie uwzględniały założenia bardzo modnej wówczas idei miasta-ogrodu.
3 nieruchomości ziemskie – Zalesie-Las, Adamów-Zalesie i Miasto-Ogród Zalesie złożyły się na utworzenie dzielnicy Piaseczna zwanej potem Zalesiem Dolnym (w odróżnieniu od Zalesia Górnego). Do 1952 roku Zalesie należało do gminy Jazgarzew w powiecie grójeckim, od 1 lipca 1952 roku przyłączono je do Piaseczna jako dzielnicę miasta.
Dzisiaj Zalesie Dolne to miasto-las i miasto-ogród z bardzo ciekawym i na szczęście do dziś prawie nie zmienionym układem urbanistycznym, zabudowane pięknymi przedwojennymi willami jak i współczesnymi dworkami czy bardziej nowoczesną architekturą.
[1] Adam Czyżewski, Trzewia Lewiatana, UJ Kraków 2201, s. 8
[2] W księdze hipotecznej NIERUCHOMOŚĆ ZIEMSKA MIASTO LAS ZALESIE, w tomie I
[3] Pod nr 19 w zbiorze dokumentów do I tomu Księgi Hipotecznej
[4] Cyt. za Szkice z dziejów miasta Piaseczna, s. 81
[5] Dane z I tomu księgi hipotecznej, dział I
[6]Wydzielenie gruntu o powierzchni 115ha 9177,65m2 czyli 207 morgów 13 pięć. kw. opisanej w księdze hipotecznej Nieruchomość Adamów Zalesie z księgi dóbr Wilanów nastąpiło na wniosek złożony 21.10 1925r. w wniosek z 4.07. 1929r.
[7] ten fragment tekstu jest przekreślony?
[8] Księga hip. Dział III s. 62 i 63.
[9] Przypomnijmy, ze wówczas za taką kwotę można było kupić niedużą działkę w Zalesiu.
Zabytkowe domy
WILLA ” SIEDZIBA” PRZY UL. ANNY JAGIELLONKI 10
Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisała do rejestru zabytków kolejną zalesińską willę proj. Karola Sicińskiego. Willę wybudowano w połowie lat dwudziestych dla Heleny i Władysława Radwanów .Tutaj w 1927 roku założono Towarzystwo Przyjaciół Zalesia. Tu w czasie okupacji mieścił się szpital polowy i odbywało się tajne nauczanie. Po wojnie, w tym właśnie domu Ewa Krauze założyła pierwszą szkołę podstawową w Zalesiu Dolnym. Po śmierci Ewy Krauze, “Siedzibą” opiekowała się jej córka Barbara. Aktualnie dom znajduje się w posiadaniu kolejnej spadkobierczyni.
DOM RODZINY ZAWADZKICH PRZY UL. KRÓLOWEJ JADWIGI 11
Barbara Jezierska Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisała do rejestru zabytków drewnianą willę mieszczącą się w Piasecznie przy ul. Królowej Jadwigi 11,zwaną „Zośka”. Do 1939 roku willa była domem rodzinnym dla Tadeusza Zawadzkiego „Zośki”- podporucznika Armii Krajowej, bohatera wojennego.
Willa stanowi przykład dobrze zaprojektowanego drewnianego domu letniskowego, przystosowanego do całorocznego mieszkania. Została zaprojektowana przez wybitnego architekta Karola Sicińskiego, autora powojennej odbudowy Kazimierza Dolnego. Willa posiada szczególną wartość historyczną ze względu na powiązanie z rodziną Zawadzkich, której zaangażowanie w sprawy kraju sprawiło, że willa stała się miejscem spotkań konspiracyjnych najwyższych działaczy Polskiego Państwa Podziemnego. Ponadto do dziś zachowały się oryginalne elementy wystroju domu: schody drewniane wraz z balustradą, drewniana stolarka okienna i drzwiowa wraz z okiennicami, drewniana podłoga z desek i piece kaflowe. W czasie II wojny światowej willa służyła celom konspiracyjnym – spotkaniom Rady Wychowawczej Szarych Szeregów, której członkiem był m.in. profesor Józef Zawadzki – ojciec Tadeusza oraz Aleksander Kamiński – współzałożyciel Szarych Szeregów.
